TÜRKÇEDE İŞTEŞLEŞTİRİLEBİLEN EYLEM TABANLI SÖZCÜKLERİN SEÇİLİM KOŞULLARI

Özet

Türkçede eylem, tümcenin kurucusu ve en temel öğesidir. Eylemler, zihinsel sözlükçede tümce üretimine yansıttığı pek çok bilgiyi taşımaktadır. Bütün tümcelerin öznesi olması gerektiği gibi kimi bilgiler bütün eylemleri kapsarken kimisi de eylemden eyleme değişebilir. Tümceye nesne eklenip eklenmeyeceği, tümcede adların hangi durumları ve hangi rolleri yükleneceği gibi birçok sözdizimsel bilgi eyleme göre farklılaşabilir. Bütün bunların yanı sıra, eylemlerin göndergesel veya gösterilen açısından gönderimde bulunduğu anlama ilişkin bilgiler de hâlihazırda söz varlığımızda yer alır. Söz konusu anlamın içerisinde eylemin hangi olay türüne uygun olduğu, çekirdek bir birim olarak olayı nasıl aktaracağına ilişkin kılınışsal ve hatta görünüşsel bilgiler de yer almaktadır. Eylemlerin hangi çatıları yüklenebileceği de eylemin sözlükçede veya söz varlığında yer alan ve tümceye yansıtılmayı bekleyen özelliklerine göre belirlenir. Kısacası, eylemin türü ve özellikleri çatı yüklenebilme olasılıkları açısından oldukça önemlidir. Bu çalışmada, işteş çatı odağında ne tür eylemlerin işteşleştirilebileceği üzerine betimleme ve çözümlemeler yapılmıştır. Betimleme ve çözümleme eylem tabanlarına gelen {-(I)ş-} ekiyle sınırlandırılmıştır. Bu bağlamda, ad tabanlarından işteş eylemler yapabilen {-lAş-} ve adılla aktarılan işteş tümceler bu çalışmanın dışında bırakılmıştır. Bu sınırlandırmanın nedeni işteş olabilme olasılıklarının saf eylemsel tabanlardan yola çıkılarak görebilmeyi sağlamaktır. Çalışmanın sonucunda eylemin kılınışsal ve tümceye yansıyan görünüşsel potansiyelinin, hangi konusal rolleri yükleyebildiğinin, hangi olay durumları için çekirdek bir önerme oluşturabildiğinin ve anlam açısından ne tür bir özellik yansıtabildiğinin işteş çatı olmak noktasında belirleyici olduğu görülmüştür. Kimi durumlarda işteşleştirilebilen eylemlerin kurduğu önermelerle ne tür edimbilimsel işlevleri yansıtabildiğine de bakılmıştır. Bu çalışmada da yer alan eylemlerin anlamsal özellikleri göz önünde bulundurularak eylem sınıflandırmalarından da yararlanılmıştır.