OSMANLI VE TÜRKİYE’NİN YEREL YÖNETİM GELENEĞİNDE İL ÖZEL İDARELERİNİN İŞLEV SORUNU

Özet

İl özel idarelerinin Osmanlı ve Türkiye’nin yerel yönetim geleneği içindeki işlevi statik bir seyir izlememektedir. Yerel yönetim yapısında meydana gelen değişimler, il özel idarelerinin dalgalı bir şekilde gelişmesine neden olmuştur. Osmanlı Devleti’nin idari yapısında önceleri il özel idarelerine yer verilmemiş, il yönetimi ile birlikte düzenlenmiştir. Yerel temsiliyetin sağlanabilmesi için il özel idarelerinin temelini oluşturan vilayet umumi meclisleri kurulması önemli bir gelişme olmuştur. 1864 Vilayet Nizamnamesi’nin bir ürünü olan vilayet umumi meclisleri, başında valinin bulunduğu il yönetimi ile halk arasında bir aracı kurum haline dönüşmüştür. 1876 Kanun-i Esasi ile birçok alanda geniş yetkiler verilen il özel idarelerine ilişkin 1913 yılına kadar genel başka bir düzenleme yapılmamıştır. 1913 yılında çıkarılan İdare-i Umumiye-i Vilayat Kanunu Muvakkate ile il genel yönetimi ve il özel yönetimi idari anlamda birbirinden net bir şekilde ayrılmıştır. Bu düzenleme il özel idarelerinin bağımsız bir şekilde görevlerini yerine getirerek işlevleri arttırılmıştır. Cumhuriyet Döneminde 1945’li yıllara kadar il özel idareleri önemini koruyarak işlevsel olarak güçlü bir görünüm arz etmiştir. 1949 tarihli 5442 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu ile başlayan sınırlı sayıda düzenlemeler, il özel idarelerinin değişen koşullara uyum sağlayamamasına neden olmuştur. Belediye yönetimlerine ilişkin düzenlemelerin artması ve il özel idarelerinin aleyhine büyümeleri, il özel yönetimlerinin işlev sorunu yaşamasına yol açmıştır. 1960’lardan sonra ise il özel idarelerinin yetki alanında bulunan görevlerin merkezi yönetim tarafından da yerine getirilmesi bu idarelere olan ihtiyacın sorgulanır hale gelmesine yol açmıştır. 2005’ten sonra yeniden yapılandırılmaya çalışılan il özel idarelerinin, 2012’den itibaren büyükşehir statüsüne sahip şehirlerde varlıklarına son verilmiştir. Bu çalışma ile il özel idarelerinin Osmanlı ve Türkiye’nin yerel yönetim geleneği içinde, tarihsel bir perspektifle işlevsellik sorunu ortaya konulmaya çalışılmıştır.